زندگاني پروين:

پروين رخشنده معروف به پروين اعتصامي متولد 1385 خورشيدي در شهر تبريز به دنيا آمد كه پروين اعتصامي دختر ميرزا يوسف خان اعتصامي آشتياني معروف به «اعتصام الملك» كه خود از دانشمندان معروف است.

پروين ادبيات فارسي و عربي را نزد پدر دانشمند خود و معلمان خصوصي و خانوادگي فرا گرفت پس از اتمام دوره در مدرسه دختران امريكايي در تهران به تحصيل زبان پرداخت و دور دانشجويي رت سپري كرد. پروين رخشنده فقط سي و چهار سال در اين دنياي فاني زندگي كرد، در تاريخ 16 فروردين ماه 1320 شمسي برابر با 1360 قمري در تهران وفات كرد و در شهر مقدس قم در صحن مطهر حضرت معصومه در كنار مزار خانوادگي و در كنار مزار پدرش بخاك سپرده شد و قطعه كوچك  شعر در مورد خود مي سرايد

 ايدل اول قدم نيكدلان      با بد و نيك جهان ساختن است

دل ديوانه عمارت كردن      خوشتر از كاخ بر افراختن است

پروين اعتصامي در دوراني به كمال قدرت سخن خويش و ديد كه پردة سياه ديكتاتوري بر سر ايران كشيده شده بود حكيمه سنگين ديكتاتوري و دژخيمان هرزه اش بر سينه هاي مردم فشار وارد مي آورد، مسلم است كه اين وضع رسوا نمي توانست در روح شاعر و در سخن نغز او تأثير نكند بر عكس مي توان گفت كه فشار ظلم و ستم بحدي كه بر مردم ايران وارد مي شد. پروين را خرد كرده و نگاه او را از زندگي از شادي شگفتي آفرينش منصرف ساخته بود. دوران ديكتاتوري رضاخان در آثار پروين بخوبي نمايان و مشهود است در گرايش او بطرف تصورات عرفاني بي تأثير نبوده است اين دوره شكل منفي در آثار او بروز كرده است اين تنها عامل نبوده بلكه پروين زن بود و بعلت وضع خاص زنان در اجتماع آن روز ايران امكان هيچگونه فعاليت سياسي و اجتماعي را نداشته است و دنيا و مسائل روزمره زندگي را نه از راه يك مشاهده عيني بلكه تنها از خلال كتابها بيشتر از راه مطالعه كتابهاي عرفاني مشاهده كرد.

رندگي پروين: در اثر مطالعه كتب و آثار گذشته ايران، پروين بطرف عرفان و تصوف كشيده شده در نظر پروين همه چيز نشاني از يك قدرت ارلي و ابدي است و تعبيرات عرفاني در تمام ديوان پروين و بخصوص در قصائدش به خوبي نمودار اصلي و محتوا و مفهوم اين قصائد بي اعتباري دنيا، حكومت قضا و قدر، كوري سرنوشت و وجود تقدير ازلي و ابدي است پايان زندگي پروين روح افسرده اين شاعر ناكام نمي توانست در اين چهار ديوار قيود و شرايط كه جنبة ريا و نفع پرستي آن بيش از همه جنبه ديگر است محصور بماند.

خصوصيات پروين:

از خصوصيات پروين اين بوده پروين خانم از همان اول از ذوق و شوق و قريحه شاعري بهره اي تمام داشته و از نه سالگي شعر ميسرود، پروين از نوادر بلكه از نوابغ روزگار بود. پروين خانم تفكرات خود را جامة عمل پوشانده و در گفته هايش پر از نورد ساده گفتن است. و از ديگر خصوصيات پروين خانم مي توانست با اسلوب و شخصيت و آراء فلسفي و كلمات اخلاقي خويش از سايرين متمايز باشد.

آري پروين در كارگاه سخن سرائي و مفهوم لطيفه و صفاي تخيل و ذوق ابداع پرنياني بافته چنان ظريف و رنگين و زيبا كه به جرأت ميتوان گفت:«از نوادر و نوابغ تقليد ناپذير است.

ايدآليسم پروين يكي از خصوصيات و يك نوع ايدآليسم اخلاقي است آرزوي زندگي خوب كه در آن ظلم و ستم و دشمني كينه نباشد به آرزوي يك اجتماع سراسر دوستي و پاكي، پروين دوستدار انسان و بخصوص كساني است كه نظام اجتماعي آنها را بدبخت كرده است دوستدار کارگران و زجركشيدگان است.

پروين در هر كجا به سلطنت و پادشاهي اشاره مي كند آنرا مي گويد و فشار اين دستگاه را نشان مي دهد و آن را بعنوان مظهر ظلم و پستي معرفي مي نمايد.

خصوصيات اشعار پروين:

شعرهاي پروين شعر اوقات و اشخاص و افراد نيست، بلكه شعر تعليم تربيت و تهذيب و اصلاح اخلاق كريم است. شعرهاي پروین بسيار پخته و مردانه است مخصوصاً كه هنگامي به پند و اندرز عارفانه و حكيمانه مي گفت. در اين هنگام بسيار متين و دلپذير ميسرايد و خواننده تصور مي كند كه سراينده اين اشعار حكيم ناصر خسرو يا سنائي غزنوي است. ديوان پروين در حدود 5600 بيت شامل خصائه مثنويات و قطعات اخلاقي و اجتماعي است.

يكي از خصائص اشعار پروين تشخيص است: تشخيص يعني اينكه گوينده براي تصوير معاني مجرده اشخاصي تصور كرده و گفتار زندگاني را به آنان منسوب دارد شاعر و نويسنده بزرگ كسي است كه در توصيف و وصف راز و خلق و خوي انسانها ماهر بوده و تخيلات و افكار را بطرز خوش آيند نغز بدنبال بگذارد. از متمايزات شعرهاي پروين اين است كه شعر پروين شعر اوقات و اشخاصي نيست شعر تربيت و تهذيب و تعليم اخلاق كريمه است و ديگر متمايز شعر پروين اين است كه بكلي از تصنع لفظي و معنوي دور است و مطلقاً با ساختگيها و تصورهايي كه در نظرها و منظومات و پيشنهادهاي ديگران ديده مي شود آشنا نيست و از گفتن صريح عقيده خويش در مظهرها عقايد مختلف بيم نداشت. ترانه روح افزاي مهر و عاطفت و فضيلت است نغمة جذاب سعي و عمل و همت و اقدام است خرد، بيداري و پرهيزگاري است. و از ديگر خصوصيات قصائد و قصه هايش مقلد سبك و اسلوب ناصر خسرو با آن توانايي و استواري و شيوائي است كه اگر گوينده را نام نبرند تشخيص براي خوانده و گوش كننده مشكل است كه اين شعر از كيست. شعرهاي پروين در نهايت رواني و استحكام است.

بررسي شعرهاي و قصائد پروين شعراء

هر خواننده با ذوق و اديب دانشمند براي اولين بار خواندن شعرهاي پروين سريع مي فهمد كه اين سخنان لطيفه مولود فكريست آزاد و حساس و روحي لطيف و ساخته سرمشقي مستقل مبتكر  كه از خوش آمدگوئي گريزان است و پاكي نفس بحدي است كه حتي از درخت جهان سايبان نمي طلبد. در ميان شعراي معاصر كمتر كسي مانند پروين توانسته است در دلي رسوخ كند و باز كمتر كسي توانسته است بقدر او مقبوليت عامه داشته باشد. در مورد اين شاعرة بزرگ خوانندگان عقايدي كم و بيش در حدود هم دارند و نظر مشترك آنان اين است كه پروين شاعري بلند پايه، حساس و بشر دوست است به جرأت مي توان گفت كه پروين اعتصامي در ميان طبقه نسوان بزرگترين شاعرة ايراني است وقتي در ميان مردان هم از شعراي صد و پنجاه ساله اخير دست كمي ندارد.

سبكهاي شعر و قصائد پروين:

از سبكهاي اين شاعر توانا خراساني و به پيرو ناصر خسرو قبادياني است. هيچ شعر و قطعه اي درديوان پروين نيست مگر اينكه با اسلوبي بديع و فكري نو سروده شده است هر يك از حكايتهاي پند آموز نظر كنيم مي بينيم مملو از گوهرهاي گرانبهاي پند و اندرز كه همه بدون استثنا از منتهاي درجه شيوايي و رسائي است و بدون مبالغه اغراق بايد گفت كه اين زبان سعدي و حافظ و سنائي و ناصرخسرو است و آنكه گفته درين كهنه زمين گاه سعدي و گاه پروين بوجود مي آيد. در مثنويات پروين قوه بيان عرفاني مولانا جلال الدين پيداست و قطعاتش اسلوب سنائي و نظامي و سعدي آشكار است- پروين موفق شده كه سبك استاداني مانند سنائي و ناصرخسرو را با چنان مهراتي پيروي كند كه گاه از اصل نيز بهتر از كار درآيد.

 ديوان پروين تركيبي است از دو سبك و شيوة لفظي و معنوي و آن دو يكي شيوه شعراي خراساني خاصه ناصر خسرو است و ديگري شيوة شعراي عراق و فارسي بويژه شيخ مصلح الدين سعدي شيرازي و از حيث معاني نيز بين افكار و خيالات كلي و عرفاست.

قصائدش بوئي از قصائد ناصر خسرو دارد و در ضمن آنها ابياتي كه زبان شيرين سعدي و حافظ را بياد مي آورد بسيار است و در قصائد طرز گفتارش به طوري است . در قطعات طوري ديگر است و بيشتر قطعاتش بطرز سؤال جوابي و يا مناظره سروده شده است.

نيم نگاهي به شعر پروين اعتصامي

بي ترديد پروين اعتصامي از مشهور ترين شاعران معاصر و ديوان او از بهترين كتاب هاي شعر چند دهه اخير است. لكن فرصت كوتاه اين نوشتار، مجال آن را نمي دهد كه به تفضيل از تمامي خصوصيات شعر پروين سخن بگوييم و از زمانة او گفتگو كنيم و معاصرانش را با او بسنجيم، تنها مي توانيم به اختصار از ويژگيهاي مهم شعر او صحبت كنيم و خوانندگان ديوانش را براي تأمل و تعمیق بيشتر در اين زمينه، به شوق آوريم.

انديشه

شعر پروين، شعر تعليمي است. شعر تعليمي شعري است كه براي آموزش سروده مي شود مثلاً براي آموزش اخلاق، مذهب يا عقيده اي خاص. بديهي است كه چنين شعري بيش از هر چيز، پيوندي عميق با انديشه دارد و تصور شعر تعليمي عاري از انديشه ممكن نيست، از اين رو در شعر پروين نيز نخست بايد از انديشة او سراغ گرفت.

بخش عمدة شعر پروين به انديشه هاي اخلاقي او اختصاص دارد و شاعر به شيوة سعدي پند و اندرز مي دهد و به نصايح اخلاقي مي پردازد. به هر كجاي ديوان او مي نگريم، اثري از اين نظام اخلاقي مي بينيم.

سرانجام كردار بد، نيك نيست

جز اين سهمگين جاي تاريك نيست

چنين است فرجام خون ريختن

و سوختنه از فتنه انگيختن

***

اي خوش اندر گنج دل زر معاني داشتن

نيست گشتن، ليك عمر جاوداني داشتن

عقل را ديباجة اوراق هستي ساختن

علم را سرماية بازارگاني داشتن

در اين نظام اخلاقي، تقديرگرايي از مهمترين اصول است و رنگ خويش را به سراپاي شاعر داده است. تقدير لاله را خونين و نركس را مخمور كرده است. دست تقدير است كه گل را پژمرده و غنچه را خندان مي كند. اوست كه در چهرة اميد مي خندد و با چشم نوميدي مي گريد، و اوست كه عدس و ماش را بي هيچ تمايزي در ديگ مي‌پزد. دست اوست كه خواه ناخواه موي سپيد را در كنار موي سياه مي نشاند و...

اگر ديوان پروين رنگ ملايمي از اندوه دارد، تا حدودي در گرو همين نگاه شاعر است، با اين همه او صرفاً پذيرندة حوادث و وقايع نيست و در برابر آنچه ناخوش مي دارد، زبان به اعتراض مي گشايد. شتيز پروين با زاهدان ريايي و گندم نمايان جو فروش از اينگونه اعتراض ها است. پروين از هر فرصتي براي دريدن حجاب تزوير مقدس مآبان دنيا مدار استفاده مي كند.

ديده هاي عقل گر بينا شوند

خود فروشان زودتر رسوا شوند

دزد زر بستند و دزد دين رهيد

شحنه ما را ديد و قاضي را نديد

خيال

همانطور كه پيش از اين ياد شد، نصايح اخلاقي حجم زيادي از ديوان پروين را اشغال مي كند، و به همين دليل در شعر او به وفور با مستقيم گويي مواجه مي شويم. به گونه اي كه ملك الشعراي بهار نيز در مقدمه اش بر چاپ اول ديوان پروين، در ميان تعاريف آميخته با تعارفتلويحاً اين بخش از ديوان او را خسته كننده مي خواند.

اما مثنويها و قطعات به دليل به كارگيري تمثيل، از اين مستقيم گويي فاصله گرفته اند. مهمترين تلاش پروين براي به كارگيري صور خيال، در استفاده از تميثيل متمركز شده است و به طور كلي خيال  در ديوان پروين كمتر از عناصر ديگر شعر نمود دارد.

عاطفه

شايد بتوان گفت كه مهمترين عامل تأثير گذاري شعر پروين، عاطفة آن است. تأثير عاطفه در اين شعرها به حدي است كه گاه مستقيم گويي هاي شاعر را نيز تحت الشعاع قرار مي دهد. در اين ميان نكتة قابل توجه، رنگ زنانة صور عواطف در شعر پروين است شخصيت هايي مانند«پيرزن» ، «يتيم»، «مادر»، «فرزند» بيش از ديگر شخصيت ها در تمثيل هاي پروين حضور دارند.

دختري خرد شكايت سركرد 

كه مرا حادثه بي مادر كرد

بر سر خاك پدر، دختركي

صورت و سينه به ناخن مي شكست

حتي جايي كه پروين حكام ستمگر و زاهدان عوام فريب را زير تازيانة شعر خويش مي گيرد، عاطفة خواننده را با استفاده از چنين عناصري تحريك مي كند.

دست من بستي براي يك گليم

                  خود گرفتي خانه از دست يتيم

آهنگ

شعر پروين از نظر آهنگ، ويژگي و برجستگي خاصي ندارد. با وجود اين براي آنكه از آهنگ و موسيقي شعر او نيز به اجمال سخني گفته باشيم در چند جمله به اين عنصر شعر پروين اشاره مي كنيم. پروين نيز مانند همة وفاداران به قالب هاي شعرها كهن فارسي، از موسيقي اوزان عروضي بهره مي گيرد وزن اغلب شعرهاي پروين روان و بي دست انداز است، حتي در قصايد، علي رغم اينكه پروين در سرودن قصايد، به قصيده هاي ناصر خسرو نظر داشته است، شيوة كاربرد وزن در شعر او با ناصر خسرو تفاوت دارد.

شعر پروين از عوامل ديگري كه به آهنگ و موسيقي شعر كمك مي كند در حدي محمول و نه چندان خاص، بهره گرفته است، از آن جمله است هماوايي و هم حروفي كلمات و قوافي دروني ابيات. به كارگيري هيچ يك از اين عوامل در شعر او شكلي ويژه ندارد.

شكل:

پروين هيچ ميلي به نوآوري و نوگرايي در قالب شعر نداشته است و تنها از قوالبي استفاده كرده است كه پيش از او سابقه داشته اند. قصيده، غزل، مثنوي، و قطعه قالب‌هاي شعر اويند.  نهايت نوجويي (در قالب شعر) سرودن چند مسمط به شيوه اي نسبتاً تازه است كه آن شيوه نيز پيش از پروين سابقه داشته است.

توفيق پروين در همة قالب هايي كه به كار گرفته، يك سان نبوده است، آشكار است كه او در قصيده چندان توفيقي ندارد. بيش از اين به مستقيم گويي هاي قصايد او اشاره كرديم. به علاوه او از قصيده، همچون قطعه براي پند و اندرز استفاده كرده است.

در ديوان پروين به ندرت به قصايدي بر مي خوريم كه با تغزل شروع شده باشد اين موارد نادر، به اسلوب قصيده نزديك ترند و نسبت به ديگر قصايد شاعر، توفيق بيشتري دارند.

شبا هنگام كاين فيروزه گلشن        زانوار كواكب گشت روشن

پروين بيش از هر قالب ديگر، قطعه را به كار بسته است. در تايخ شعر فارسي، پروين از محدود شاعراني است كه توجه خاصي به قطعه داشته اند. در ميان شاعران پيشين، انوري و ابن يمين نيز تعلق خاطر زيادي به قطعه نشان داده اند. قطعه از قالب هايي است كه از قديم با ادبيات تعليمي پيوند خورده و براي پند و اندرز مناسب است. به همين دليل پروين در استفاده از طرفيت قطعه براي شعر تعليمي، پروين از پيشينيان خود، پيشي گرفته است.

پروين در به كارگيري مثنوي نيز موفق است. او در اين قالب با رواني و همواري سخن مي گويد و از ظرفيت آن براي شعر تعليمي به خوبي استفاده مي كند. بعضي از مثنوي‌هاي پروين از بهترين شعرهاي او محسوب مي شوند.

اگر از بحث قالب هاي شعري بگذريم و قدري از شيوة بياني شاعر بگوييم، بايد اشاره كنيم كه شكل روايت و تمثيل و داستان پردازي، مهمترين شيوة بياني پروين است.

پروين و شعر امروز

پروين اعتصامي در روزگاري مي زيست كه مهمترين تحولات ادبي سرزمين ما در آن شكل گرفت و به ثمر نشست. با اين همه او از اين تحولات بنيادين، كمترين تأثير را پذيرفت. شعر او شعري است تعليمي و انديشة او از نظامي اخلاقي سخن مي گويد كه سابقه اي ديرين در ادبيات سرزمين ما دارد. آن دسته از وجوه انديشة پروين كه تأكيد خاصي بر آنها دارد (همچون درگيري با زهد دروغين و ريا و تزوير، تقدير گرايي، بيداد ستيزي و...) هيچ يك بي سابقه نيست.

عمق تحولات ادبي آن زمان، به خصوص انقلاب ژرف و شگرف نيما يوشيج، به حدي بود كه حتي ملك الشعراي بهار، سرآمد كلاسيك هاي معاصر نتوانست از حوزة تأثير نيما بر كنار بماند. اما پروين هرگر تحت تأثير نيما قرار نگرفت.

بس با اين همه چه چيز باعث شده است كه پروين اعتصامي به چنين شهرتي دست يابد؟ بس يك بار ديگر فهرست وار مهمترين امتيازات شعر پروين را مرور مي كنيم.

زبان پروين، زباني است فصيح، سليس، روان، معاصر و گيراست. او در استفاده از قالب ديرسال قطعه، توفيقي فراوان داشته و از ظرفيت هاي آن براي شعر تعليمي به خوبي استفاده كرده است، در كاربرد تمثيل و داستان پردازي نيز از خويش توانايي نشان داده است. گفتگو و مناظره را هم با قوتي خاص در شعر خويش به كار گرفته است.

اما بايد پذيرفت كه هيچ يك از اين عوامل، عامل اساسي توفيق و اعتبار پروين نيست، عامل اساسي اسن شهرت و قبول عام «زن بودن» شاعر است.

پروين در روزگار محدوديت شديد زنان مي زيست. در آن زمان نه تنها زنان از عرصة فعاليت هاي اجتماعي دور بودند، بلكه فرصتي براي كسب علوم و هنرها نيز در اختيارشان نبوده زمانة پروين، زمانة فقر فرهنگي زنان و انزواي كامل اين نيمة جامعه بود. در چنين زماني سر بر آوردن زني شاعر، آن هم شاعري كه شعرش واجد امتيازات قابل توجهي نيز بود، شگفت انگيز مي نمود. و به همين دليل در آن برهه از زمان «زن بودن شاعر» امتيازي بزرگ از ديگر امتيازات شعري محسوب شد و اين امتياز شعر پروين، اثر شعر خويش را تا زمان ما حفظ كرده است.